1. مشخصات ارائۀ درس

مقطع تحصیلی: دانشجویان و دانش‌آموختگان همۀ مقاطع دانشگاهی

ارزش درسی: 24 ساعت.

مدرس: فرهنگ مهروش

زمان پیش‌نهادی: سه‌شنبه‌ها، حدود ساعت 16-18.

مکان برگزاری کلاس: پژوهشکدۀ ابوریحان بیرونی (در بستر فضای مجازی)

2. هدف آموزشی

آشنایی با مفاهیم بنیادین، اصطلاحات، رویکردها، منابع و روش‌های آیین‌پژوهی

3. توضیح درس

از حدود 1960م/ 1340ش و هم‌زمان با تأسیس رشتۀ مطالعات ادیان در دانشگاه‌های امریکا برای اولین بار، آیین‌پژوهی نیز هم‌چون گرایشی از گرایش‌های این رشته برای تحصیلات تکمیلی پدید آمد؛ رشته‌ای که در آن بنا بود آیین‌های ادیان و فرهنگ‌های مختلف با رویکردی برون‌دینی مطالعه شوند. بااین‌حال، از مدت‌ها پیش‌تر مردم‌شناسان، روان‌کاوان و جامعه‌شناسان کوشش‌های نظری بسیاری برای تحلیل آیین‌ها کرده بودند. با تأسیس گرایش آیین‌پژوهی این مطالعات شکل منسجم‌تری به خود گرفت و پردامنه‌تر دنبال شد. این رشته‌ها در دهه‌های اخیر در قیاس با عصر تألیف آثار کلاسیک علوم اجتماعی شاخه‌های جدید بسیار پیدا کرده بودند و مباحث جدیدشان به توسعۀ مطالعات آیین‌پژوهانه بسیار مدد رساند. فراتر از این، مطالعاتی هم دربارۀ آیین‌ها از منظر روان‌شناسی، هنرهای نمایشی، فلسفۀ نمایش، علوم ارتباطات و امثال آن صورت گرفت.

بااین‌همه، در دانشگاه‌های ایران هرگز چنین گرایشی در مطالعات دین‌شناسانه پدید نیامد؛ هم‌چنان‌که حتی درسی دوواحدی نیز در هیچ‌یک از مقاطع تحصیلات عالی و تکمیلی نیز به این بحث اختصاص داده نشد. این‌گونه، در فضای فرهنگ ایران مطالعات آیین‌پژوهانه کم‌شناخته، و بسیاری از رویکردهای این مطالعات و صاحب‌نظران آن هم ناشناخته اند. پیش‌نهاد ارائۀ این درس برای جبران نسبی این خلأ معرفتی در جامعۀ علمی ایران صورت می‌گیرد. مخاطبان چنین درسی طیف گسترده‌ای از دانشجویانِ رشته‌های مختلفی را دربر می‌گیرد که در آن‌ها سروکار با آیین‌ها جدی است و آگاهی از مبانی بحث و رویکردهای مختلف در مطالعۀ آیین‌ها می‌تواند به گسترش دید اعضاء جامعۀ مخاطب در تحلیل مسائل مختلف رشتۀ تحصیلی‌شان یاری رساند. بیش از همه دانش‌آموختگان رشته‌های ادیان و عرفان، علوم قرآن و حدیث، فقه اسلامی، حقوق، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، و تاریخ به بصیرت‌های حاصل از برقراری چنین ارتباط میان‌رشته‌ای با آیین‌پژوهی نیاز دارند.

4. برنامۀ زمان‌بندی پیش‌بینی‌شده

 

جلسه موضوع اصلی بحث موضوع فرعی

1 مقدمات مفهوم آیین

2 رابطۀ آیین با اعتقادات دینی

3 کارکرد آیین‌ها در زندگی انسان

4 مراحل آیین

5 مهم‌ترین رویکردها در مطالعۀ آیین روان‌کاوان

6 ساختارگرایان، کارکردگرایان و کارکردگرایان ساختاری

7 طبقه‌بندی آیین‌ها طبقه‌بندی‌ها بر اساس کارکرد و ساختار

8 آیین‌های تأکیدی و تبدیلی

9 مباحث تکمیلی آیین‌های قربانی

10 کارکرد آیین‌ها در جوامع مدرن

11 آشنایی با آیین‌پژوهی

12 آیین‌ها در جهان اسلام

(شریعت به مثابۀ آیین، طبقه‌بندی آیین‌های اسلامی...)